Sevgili muhendisbeyinler.net okurları, bu yazımda sizlere hastalıklarımızın tespitinde ve tedavisinde kullanılan önemli bir radyoaktif malzemeden bahsetmek istiyorum: radyofarmasötikler. Öncelikle radyoaktif malzeme dediğim için, daha yazının başında “Radyoaktif madde nasıl oluyor da hastalıkları tespit ediyor? Bunun kendisi zararlı değil mi?” gibi sorular aklınıza gelebilir. Tek tek anlatacağım ve umarım sorularınızda cevabını almış olacaksınız. Lafı fazla uzatmadan başlayalım.
Radyasyonun kullanılması aslında günlük hayatımızın bir parçası haline gelmiş diyebiliriz. En başta, soğumuş veya dondurulmuş yiyeceklerimiz ısıtmak için kullandığımız mikrodalga fırın gelmiyor mu? Mikrodalga fırının çalışma prensibi konumuz olmasa da şuan, kısaca merakları gidermek için anlatayım. İlk olarak Percy Spencer tarafından radar dalgaları ile yaptığı deney sırasında cebinde ki çikolatanın erimesi sonucu mikrodalga enerjisinin yiyecekleri ısıtabildiğini keşfetmiştir. Zaten çoğu bilimsel buluş şans eseri veya başka deneye odaklanırken bulunmamış mıydı? Evet. İşte yıllar boyunca gelişip günümüze evimizde kullandığımız mikrodalga fırınlar gelmiştir. Tıbbi aletlerin sterilizasyonu için de radyasyon kullanılmaktadır. Yiyeceklerimizi zararlı ilaçlardan arındırmak için de radyasyon kullanılmaktadır.
Tabi ki radyasyonu kullanış biçimimiz esasen kontrollüdür. Uzmanlar tarafından gerekli bilgiler ışığında kullanılır veya kullandırılır. Halkın yapay radyasyona maruz kalmasının temel kaynağını MR (Manyetik rezonans), Röntgen, BT (Bilgisayarlı Tomografi) gibi, hastalıkların tanı ve tedavisi için kullanılan cihazlar oluşturur. Şimdi bu yazının ana konusu olan radyofarmasötikleri inceleyelim.
Bilgisayarlı Tomografi
İç organların fonksiyonun görüntülenmesi ve hastalıkların durumu için radyofarmasötikler olarak adlandırılan özel amaçlı radyoaktif izleyicilerin kullanımı nükleer tıbbın farklı bir gücüdür. BT, MR, US gibi diğer görüntüleme cihazlarından farklı olarak, nükleer ilaç süreçleri fizyolojik ve metabolik aktiviteleri haritasını çıkarabilir ve diğer taraftan iç organlarımız hakkında daha fazla bilgi verir. Radyofarmasötikler radyoaktif izotoplardır. Damar yoluyla enjekte edilebilir ya da ağız yoluyla alınabilir. Kullanılan farmasötikler eser miktarlar da kullanıldığı için büyük bir kısmı tanı için kullanılmaktadır. Farmasötiklerin üretimi için nükleer tıp laboratuvarları kullanılmaktadır. Yapılan araştırmalara göre kanserle savaşan etkili bir yöntem olmuş olan farmasötikler ışıma yaparak tümörü azaltmakta ya da yok etmektedir. Nüklidler doğa da bulabileceği gibi yapay yollarla da üretilebilmektedir.
Radyofarmasötikler Nasıl Üretilir?
Nükleer Fisyon: Çok büyük kütle numaralı bir atom çekirdeğinin parçalanarak, daha küçük kütle numarasına sahip iki çekirdeğe dönüşmesine fisyon denmektedir. Uranyum-235 fisyonu en yaygın olan nükleer fisyon işlemidir. Örneğin; İyot-131, Molibden-99 ve Ksenon-133 bu yolla üretilebilmektedir. (Daha detaylı bilgi için bknz. nükleer fisyon nedir)
Yüklü parçacık bombardımanı: Radyonüklitler siklotoron gibi parçacık hızlandırıcılar ile yüklü parçacıkların hedef atoma bombardımanı sonucu üretilebilir.
Nötron bombardımanı: Radyonüklitler bir nükleer reaktörde nötronlar ile hedef malzemeye bombardıman yapılarak üretilebilmektedir.
Radyonüklid jeneratörleri: Jeneratör sistemlerinde temel prensip fiziksel ya da kimyasal yöntemlerle, daha uzun yarı-ömürlü radyonülidden daha kısa yarı ömürlü nüklid elde edilmektedir.
Peki, farmasötikler nasıl oluyor da tümörü buluyor? Nasıl ışıma yapıyor? Bize hastalıklı hücreleri nasıl gösteriyorlar? Gelin bu soruların cevaplarını bulalım.
Radyofarmasötikler temelde iki önemli yapısı mevcuttur. Bunların biri, radyoaktif ışın yayan radyonüklid, diğeri ise radyonüklide bağlı farmasötiktir. Bu farmasötik kısımlar fiziksel, kimyasal ve biyolojik özelliklerine göre etkili olduğu organa ya da dokuya tutunur ve yanında taşıdığı radyonüklid eleman sayesinde ışıma yaparak bizlere organ fonksiyonlarını ya da bozukluklarını göstermektedir.
Resimde bir farede oluşan tümör PET/BT yardımıyla görüntülenmiştir.
Kısaca radyofarmasötikler hastalıkların erken tanı ve tedavisi için kullanılan önemli nükleer tıp ürünleridir. Sizlere yüzeysel olarak ne olduğunu nasıl üretildiğini ve nasıl çalıştığını anlatmaya çalıştım. Meraklı mühendis beyinler daha fazla araştırıp, daha fazla bilgi edinebilirler. Bir sonra ki yazımda buluşmak üzere…