Çevremizde gördüğümüz birçok araç gerecin belli bir imalat aşaması bulunmaktadır. Yapılması planlanan ürün için ilk olarak ham madde temin edilir ve ardından üretim hattında gereken adımlar uygulandıkça istenilen son halini almış olur. İşte sizlere bu yazımda, bu üretim aşamasında hayati öneme sahip olan takım çeliklerini anlatmaya çalışacağım.
Öncelikle takım çeliğini tarif edecek olursak; metal, plastik, ahşap gibi birçok malzemenin işlenmesi ve şekillendirilmesinde kullanılmak üzere geliştirilen çeliklerdir. Toplam çelik üretimindeki payına bakacak olursak eğer %8’lik bir dilimi kapsamaktadır. Tabi ki de bu pay her geçen yıl artmak zorunda olduğu bir gerçektir.
Takım çelikleri; kimyasal kompozisyonları, özellikleri, uygulama alanları ve çalışma şartlarında kendilerinden beklenen karakteristikleri nedeniyle diğer çelik gruplarına göre çok daha zengin içeriklidir.
Takım Çeliklerinin Genel Özellikleri
Bütün takım çeliklerinde belli başlı ortak özellikler vardır. Bunları sıralamak gerekirse;
- Temiz ve homojen mikro yapı
- Yüksek aşınma direnci
- Yüksek çekme dayanımı
- Yeterli derecede akma dayanımı ve süneklik
- Yüksek sertlik
- Yüksek tokluk
- Isıl işlem sonrasında homojen bir sertlik dağılımıdır.
Takım çelikleri kullanım alanı ve çalışma sıcaklığına göre;
- Soğuk İş Takım Çelikleri
- Sıcak İş Takım Çelikleri
- Yüksek Hız Takım Çelikleri
- Plastik Kalıp Çelikleri olarak gruplandırılmaktadır.
Bu malzemeleri birbirlerinden ayıran en önemli özellik, sertlik ve bu sertliğin temperleme sıcaklığı ile değişimidir.
1-) Soğuk İş Takım Çelikleri
Karbon miktarı %0,3 – %2,5 arasında değişen, alaşım elementi olarak da karbür oluşturucu krom, vanadyum, molibden ve volframın yanı sıra nikel ve mangan da bulunduran takım çeliklerine soğuk iş takım çelikleri denir. Yüksek başlangıç sertliklerine sahiptir ve bu sertlik 200°C’yi aştığında hızlı bir şekilde düşmektedir. Bu nedenle işlem yaklaşık 200°C ve altındaki sıcaklıklarda çalışan iş parçalarının talaşlı ve talaşsız şekil verme işlemlerinde kullanılmaktadır. DIN normlarına göre de bazı soğuk iş takım çelikleri şunlardır: 1.2067, 1.2080, 1.2210, 1.2312, 1.2379, 1.2767, 1.2842, 1.2550, 1.2436.
Soğuk İş Takım Çeliklerinin Kullanım Alanları
- Kesme takımları
- Hassas delik delme zımbaları
- Kazıma, sıyırma ve kırma bıçakları
- Çekme ve kabartma takımları
- Derin çekme ve sıvama takımları
- Sinter ve presleme takımları
Soğuk İş Takım Çeliklerinde Beklenen Özellikler
Uygulamalarda kullanım için gerekli olanlar;
- Yüksek basma dayanımı
- Yüksek sertlik
- Yüksek çekme dayanımı
- Yüksek aşınma dayanımı
Üretimi için gerekli olan özellikler ise;
- İyi dökülebilme ve şekillendirebilme özelliği
- İyi işlenebilirlik
- Ölçü kararlılığı ve minimum distorsiyon
- Kaynak edilebilme özelliğidir.
Soğuk İş Takım Çeliklerinin Kimyasal Kompozisyonları
2-) Sıcak İş Takım Çelikleri
Demir ve demir dışı malzemelerin yüksek sıcaklık koşullarında (300-600°C) enjeksiyon, ekstrüzyon, dövme, kesme gibi muhtelif yöntemlerle şekillendirilmesini sağlayan alaşımlı takım çeliği grubudur. Metal bazlı ham maddelerin, yüksek sıcaklıkta şekillendirilmesi işleminde kullanılan sıcak iş takım çelikleri günümüz imalat ve kalıp sektörünün kayda değer kullanım sahasına sahip bir çelik grubudur. DIN normlarına göre ise bazı sıcak iş takım çelikleri şunlardır: 1.2343, 1.2344, 1.2365, 1.2713, 1,2714.
Sıcak İş Takım Çeliklerinin Kullanım Alanları
- Metal malzemelerin dövme, döküm, enjeksiyon ve ekstrüzyon işlemlerinin gerçekleştirildiği kalıplarda
- Başta alüminyum olmak üzere, metal enjeksiyon kalıplarının kalıp çekirdeği, maçaları ve iticilerinde
- Hafif ve ağır metallerin basınçlı döküm kalıplarında, kalıp ve boru preslerinde, iç ara kovanları, delici zımba ve mandrellerinde
- Sıcak kesme ve çapak alma takımlarında
- Dikişli boru üretiminde kaynak altı makaralarında
- Yüksek yüzey kalitesi ve aşınma direncinin gerekli olduğu plastik enjeksiyon kalıp uygulamalarında kullanılmaktadır.
Sıcak İş Takım Çeliklerinde Beklenen Özellikler
- Yüksek Temperleme Direnci
- Yüksek Sıcaklık Mukavemeti
- Termal Şoklara Dayanma
- İşlenebilirlik
- Sıcak Aşınma Direnci
Sıcak İş Takım Çeliklerinin Kimyasal Kompozisyonları
3-) Yüksek Hız Takım Çelikleri
Yüksek hız takım çelikleri, yüksek kesme hızlarında dahi talaş kaldırabilme özelliğine sahip, yüksek sıcaklıkta sertliğini büyük oranda ve uzun süre koruyabilen malzemelerdir. Bu özelliklerin kazanılması için uygun oranlarda alaşım elementlerinin ilavesi ve uygun ısıl işlem şartlarının sağlanması gereklidir. DIN normlarına göre bazı yüksek hız takım çelikleri: 1.3343, 1.3243, 1.3247, 1.3207.
Yüksek Hız Takım Çeliklerinin Kullanım Alanları
- azdırma frezeleri
- profil frezeler
- matkap uçları
- broş ve makas bıçakları
- şerit testereler
- kesme kalıplarında kullanılmaktadır.
Yüksek Hız Takım Çeliklerinde Beklenen Özellikler
- Temiz ve homojen mikro yapı
- Isıl işlem ile kazandırılacak yüksek sertlik
- Yüksek tokluk
- Çok yüksek aşınma dayanımı
- Yüksek kesme hızlarına ulaşıldığından yüksek sıcaklıklara karşı dayanım
- Tel erozyonda kesim, kaynak, PVD ve CVD kaplamaya uygunluk
4-) Plastik Kalıp Çelikleri
Her türlü plastik ham maddenin muhtelif yöntemlerle şekillendirilmesi amaçlı üretilmiş, aşındırıcı plastiklere karşı dayanıklı, çok yüksek baskı adedi ve yüksek parlatılabilirlik imkanı sunabilen alaşımlı takım çeliği grubudur. Birçok plastik ham madde esaslı ürünün baskı altına alınarak kullanılmasının yanı sıra, bazı metal enjeksiyon kalıplarının kalıp hamillerinde de kullanılmaktadır.
Plastik kalıp çelikleri, günümüz imalat ve kalıp sektöründe kayda değer kullanım sahasına sahip çelik grubudur. Beyaz eşya sanayi, çeşitli ev aletleri, inşaat sektörü, elektrik-elektronik parçaları ve otomotiv yan sanayi başta olmak üzere daha birçok alanda kullanımı mevcuttur.
Plastik Kalıp Çeliklerinde Beklenen Özellikler
- Temiz ve homojen mikro yapı
- Yüksek aşınma dayanımı
- Çalışma esnasındaki plastik hammaddenin yüksek basıncına dayanım
- Yüksek korozyon direnci
- Yüksek sertlikle kolaylıkla işlenebilirlik
- Çok iyi parlatılabilirliktir.