Ana SayfaBilimTortul Kayaçlar Nasıl Oluşur

Tortul Kayaçlar Nasıl Oluşur

Merhaba arkadaşlar bu yazımızda sizlere tortul kayaçlar nasıl oluşur ve tortul kayaçların bileşimini anlatacağım. Bunun yanı sıra bazı tortul kayaçları inceleyeceğiz. Yağmur, rüzgar, akarsular, sıcaklık değişimleri, enge­beleri yıpratmada adeta yarış halindedir. Engebelerden kopan maddeler akarsular, rüzgar, buzullar ve deniz tarafından taşınarak alçak bölgelerde toplanır. Bunlar kayaç veya mineral parçaları halinde veya suda çözünen bileşikler biçiminde yer değiştirir. Kırıntı, gerek kimyasal madde (suda çözünmüş maddelerin çökelmesi) veya canlı organizmalar söz konusu ol­duğunda organik madde biçi­minde dibe çökerek tortul kayaçlan oluşturur. Çökelen bu maddeler diyajenez (taşoluş) etkisiyle yavaş yavaş tortul kayaçlara dönüşür; bu süreç, tıkızlaşma, suyu atma, yeni minerallerin oluşumu biçiminde gelişir.

tortul kayaçlar dönüşümü
kayaç döngüsü

Tortul kayaçlar katmanlar halindedir, yani art arda ve sürekli taşınan malzemenin üst üste yığılması sonucunda katlar oluşturur. Taşımayı sağlayan etkene bağlı olarak depolama, kıtalarda (akarsuların, buzulların, rüzgarın etkinliği), göllerde veya denizlerde ortaya çıkar. Tortul kayaçların bir başka özelliği de fosiller, canlı organizma, yani hayvan veya bitki kalıntıları içermesidir. Kayaçların görü­nümü ve içerdiği fosillerin doğası, ne tür bir ortamda depolan­dıklarını belirlemeye, dolayısıyla bir bölgenin jeolojik tarihinin anlaşılmasına imkân sağlar. Mesela Paris Havzası nın İkinci Zaman’da denizle kaplı olduğu bilinmektedir; çünkü bu dö­nemde bu bölgeye yığılmış olan , tüm tortul kütleler deniz kö­kenlidir.

Döküntü kayaçları, katı parçacıkların depolanmasından kaynaklanır. Taşıma süreci uzun olduğu ölçüde, parçacıklar aşınır ve boyutları küçülür. Köşeli kayaç parçalarından veya yuvarlak çakıllardan oluşan yığışımlar, yamaçlardan veya kıyılardan akarsularla kısa bir taşıma sü­recine tanıklık eder. Hareketli kumlar ve kaynaşmış küçük çakıl tortuları çok ince taneler içerir ve taşınma sürecinin daha uzun sürdüğünü gösterir. Bu taşıma olgusu bir ayrım yapmayı ge­rektirir; mesela sert taneler daha iyi direnç gösterirken, kum taşları genellikle silislidir. En ince parçacıklar kil gibi çok daha uzaklara taşınabilir ve deniz­lerdeki tortul kütlelerin ana kayacı olan peliti meydana getirir.

Kimyasal tortul kayaçlar, suda çözünmüş bileşiklerin çökel­mesinden kaynaklandığından, göl veya deniz ortamının belirgin niteliğini verir. Çökelme dolaysız olarak ortaya çıkabilir; nitekim lagünde veya çöl bölgelerindeki tuzlu göllerde buharlaşma so­nucunda tuzun kabuk bağladığı görülür. Ama çökelmeye daha çok, bazı elementleri organizmalarına bağlayarak tutan canlı varlıklar yol açar. İskeletler veya kabuklar fosil biçiminde çökelir; bunların birikimiyse tortul kayaçları oluşturur. Kalsitten meydana gelen kabuk dökün­tülerinin birikiminden kalker doğar. Çakmaktaşıysa, tam tersine, süngerlerin iğne biçiminde silisli döküntülerinden kaynaklanır.

Organik kayaçlar, canlı or­ganizmaların ayrışmasından ileri gelir. Bu yüzden bunlar, karbon açısından çok zengindir. Kömür grubundan kayaçlar ise bitki­lerden meydana gelir; bu olgu, genellikle Birinci Zaman son­larında oluşan taşkömürü ya­taklarındaki eğreltiotu fosillerinden anlaşılır. Petrolün olu­şumundaysa her şeyden önce planktonlar rol oynar.

Tortul Kayaçlar ‘ın Bileşimi

Oluşum biçimleri nede­niyle, tortul kayaçlar çok çeşitli bileşimler gösterir ve özellikle magmadan oluşan kayaçlarla karşılaştırılırsa, bu çeşitlilik aşın ölçüle­re varır. Bu olayın nede­ni, çeşidi kökenlere dayanan kimyasal farklı­laşmadır. Mekanik ay­rım, bazı kimyasal elementlerin yoğunlaşmasıyla sonuçlanabilir. Me­sela bir granit parçalan­dığında değişik tanecik­ler verir, ama yalnızca kuvars uzun süre taşın­maya direnç gösterir ve bu kayaçtan kaynakla­nan kumtaşı tam anla­mıyla silis içerir. Çok in­ce olan kil parçacıkları uzun süre asılı halde ka­lır ve denizlerde yavaş yavaş çökerek alümin ile silisyum açısından zengin tortul kayaçlar oluşturur. Ayrım, kimya­sal mekanizmalardan kaynaklanır. Bazı ele­mentlerin seçici bir şe­kilde çözelti oluşturma­sı, alümince derişik bir çökeltinin, yani boksit­lerin meydana gelmesi­ne neden olur. Bazı ele­mentlerin seçici bir şe­kilde canlı organizmalarca çökeltilmesi, tortul kayacın bileşimi üzerin­de de etkili olur. Işınlıla­rın kabuklarını taşıyan çamurlar silisyum içerir. Deliklilerin kabukların­dan oluşan çamurlarda ise karbonat bulunur.

tortul kayaçlar

Üç köşesinde karbonat, alümin ve silisyum bulu­nan üçgen biçiminde bir grafik gösterim, başlıca tortul kayaçların karşı­laştırılmasına imkân ve­rir. Bu gösterime göre si­lisyumlu bir kayaç kırıntı kökenli (kumtaşı) ve­ya kimyasal kökenli (çakmaktaşı) olabilir. Bunların bu şekilde di­limlenmesine fasiyesleri (taşıdıkları fosillerin ni­teliği ve görünümü) imkân verir

Taner Hayret
Taner Hayret
Merhaba ben Taner Hayret, bir süre Türkiye de Elektrik ve Elektronik Mühendisliği üzerine eğitim aldıktan sonra, hayat serüvenime yurt dışında Nükleer Enerji Mühendisliği üzerine devam ettirmeye karar verdim. Burada sizlerle bilim adına tecrübelerimi paylaşacağım.
Önceki İçerik
Sonraki İçerik

1 Yorum

Subscribe
Bildir
guest
1 Yorum
Inline Feedbacks
View all comments
Arıcılık Malzemeleri

Yeni Yazılar

Mühendislik Maaşları

Bunları Gördünüz mü?